Τενεσί Ουίλιαμς, ο αθόρυβος επαναστάτης
The Guardian
Ποιος είναι ο αγαπημένος Αμερικανός
θεατρικός συγγραφέας των Βρετανών; Εναν χειμώνα είναι ο Αρθουρ Μίλερ,
τον επόμενο ο Ντέιβιντ Μάμετ. Φέτος την τιμητική του έχει ο Τενεσί
Ουίλιαμς. Η Ρέιτσελ Βάις κάνει πρεμιέρα με το «Λεωφορείο ο Πόθος», το
οποίο ανεβαίνει αυτή την εποχή στο θέατρο Ντόνμαρ του Λονδίνου.
Τον ερχόμενο Δεκέμβριο μια αφρο-αμερικανική εκδοχή της «Λυσσασμένης
γάτας», με πρωταγωνιστές τον Τζέιμς Ερλ Τζόουνς και την Αντριαν Λέστερ,
έρχεται στο θέατρο Ουέστ Εντ. Και στο μεταξύ θα έχουμε την ευρωπαϊκή
πρεμιέρα ενός ξεχασμένου έργου του 1937, «Ανοιξιάτικη καταιγίδα» (Spring
Storm) στο θέατρο Ρόγιαλ & Ντέρνσγκεϊτ του Νορθάμπτον.
Ωστόσο, παρόλο τον ενθουσιασμό μας για τον Ουίλιαμς, θεωρώ ότι
εξακολουθούμε να τον προσεγγίζουμε με έναν ανεπαίσθητα λανθασμένο τρόπο.
Είθισται να παρουσιάζεται ως συγγραφέας της ψυχολογικής ανάλυσης των
χαρακτήρων, εις βάρος όμως των ριζοσπαστικών πολιτικών του απόψεων καθώς
και της έφεσής του στην κωμωδία.
Βεβαίως, οι αντιλήψεις όσον αφορά στην προσέγγιση του έργου του Ουίλιαμς εξελίχθηκαν με την πάροδο των ετών.
«Ακόλαστο» έργο
Οταν το «Λεωφορείο ο Πόθος» παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Λονδίνο
το 1949 σε παραγωγή του Λόρενς Ολίβιε με πρωταγωνίστρια τη Βίβιαν Λι, η
εικόνα που το αγγλικό κοινό σχημάτισε για τον Ουίλιαμς ήταν εκείνη του
γλοιώδους και άξεστου Αμερικανού. Το έργο χαρακτηρίστηκε από το
Κοινοβούλιο «ακόλαστο και πορνογραφικό».
Ευτυχώς, όμως, κάποια στιγμή πάψαμε να θεωρούμε ότι ο Ουίλαμς απλώς
προσπαθεί να δημιουργήσει εντυπώσεις δίνοντας έμφαση στο σεξ.
Σήμερα στρεφόμαστε πλέον στη λυρική και πονόψυχη πλευρά του. Γι' αυτό
άλλωστε χαρακτηρίστηκε «ποιητής των χαμένων ψυχών» και πλήθος αναλύσεων
εστιάζουν στη συμπόνια που ένιωθε για τους κατατρεγμένους και τους
«λαβωμένους» από τη ζωή. Η φράση-κλειδί σε αυτή την ανάγνωση είναι η
ατάκα του περιπλανώμενου Βαλ από το θεατρικό «Ο Ορφέας στον Αδη», ο
οποίος λέει: «Εχουμε όλοι καταδικαστεί σε απομόνωση μέσα στο ίδιο μας το
δέρμα, διά βίου!».
Είμαι ο τελευταίος που θα υποτιμούσε τη σπαρακτική ποιητικότητα και
την απήχηση της μοναχικότητας των ηρώων του. Συχνά όμως παραβλέπουμε την
πιο στιβαρή πλευρά του ταλέντου του. Τα θεατρικά του έργα σκιαγραφούν
το αποτρόπαιο πορτρέτο των ποταπών προκαταλήψεων του αμερικανικού Νότου:
υπογραμμίζουν τη δυσχερή οικονομική πραγματικότητα αυτού του κομματιού
της Αμερικής και, όντας πιστά στο πνεύμα του Τσέχοφ, που τόσο θαύμαζε,
είναι εξίσου κωμικά και τραγικά.
Απόδειξη της έντονης κοινωνικής του συνείδησης (προϊόν της
επισκοπιανής ανατροφής του) αποτελούν η ζωή, οι επιστολές και το ίδιο
του το έργο.
Ταξίδι στον Νότο
Ταξιδεύοντας στον αμερικανικό Νότο το 1939, άκουσε με προσοχή τις
διηγήσεις των ανέργων και των χτυπημένων από τη φτώχεια οικογενειών, ενώ
μοιράστηκε το πενιχρό τους γεύμα με τα παιδιά τους. Η πτυχή αυτή είναι
ιδιαίτερα αισθητή στα πρώιμα έργα του Ουίλιαμς, τα οποία, όπως απέδειξε η
επαναπροσέγγιση από τον Τρέβορ Ναν του «Οχι για αηδόνια» στο Εθνικό
Θέατρο, υπηρετούν με σθένος συγκεκριμένους κοινωνικούς σκοπούς.
Το έργο, το οποίο γράφτηκε το 1938, παρουσιάζει μια ομάδα
φυλακισμένων, οι οποίοι αμφισβητούν τη μουσολινικού τύπου εξουσία ενός
βίαιου φύλακα. Το αντιφασιστικό φρόνημα υπήρξε θεμελιώδης αρχή του
Ουίλιαμ.
Υπ' αυτή την έννοια το «Λεωφορείο ο Πόθος» αποτελεί λυδία λίθο. Για
τον Αμερικανό σκηνοθέτη και κριτικό Χάρολντ Κλούρμαν, η Μπλανς Ντιμπουά
εκπροσωπεί το «μαρτυρικό ποιητικό ένστικτο και την αριστοκρατία του
αισθήματος», ενώ ο Στάνλεϊ Κοβάλσκι, ο οποίος είναι όλος πυγμή, άξεστη
φιληδονία και ωμή ενέργεια, αποτελεί «το ιδανικό έδαφος για την άνθηση
του φασισμού, όχι ως πολιτικό κίνημα, αλλά ως στάση ζωής».
Μέχρις ότου ο Ουίλιαμς εισέλθει στην, όπως ο ίδιος αποκαλούσε,
«λίθινη εποχή» του βίου του, στη δεκαετία του '60, όπου το ποτό και τα
ναρκωτικά έπληξαν το ταλέντο του, το βασικό του θέμα ήταν η Αμερική με
την πιο πλήρη και πολιτική έννοια του όρου. Ακόμα και το «Καμίνο Ρεάλ»,
που παίχτηκε για πρώτη φορά το 1953 και θεωρείται το λιγότερο συμβολικό
του έργο, αποτελεί μια ζωντανή μεταφορά της Αμερικής του '50.
Και κωμωδία
Ο Ουίλιαμς παρέμεινε ένας αμιγώς πολιτικός συγγραφέας μέχρι και τον
«Ορφέα στον Αδη», που ανέβηκε για πρώτη φορά το 1957. Εδώ η ηρωίδα
ανακαλύπτει ότι ο πατέρας της δολοφονήθηκε από τα μέλη της Κου Κλουξ
Κλαν γιατί αρνιόταν να εφαρμόσει τη φυλετική διάκριση. Ο Ουίλιαμς είναι
γνωστός ως εξερευνητής εσωτερικών τοπίων· παραβλέπουμε όμως την
ικανότητά του να καταγράφει και να μάχεται παντός είδους προκαταλήψεις,
αδιαλλαξία ή τυραννία. Στις καλύτερες στιγμές του ο Ουίλιαμς αποδίδει
την Αμερική στα χειρότερά της. Παρ' όλη τη συμπόνια του για τον άνθρωπο,
εξέλαβε την ανθρώπινη κατάσταση (και ιδιαίτερα τη δική του) ως αμυδρώς
παράλογη.
Το ταλέντο του στην κωμωδία είναι εν μέρει ιδιοσυγκρασιακό και εν
μέρει προϊόν των νότιων καταβολών του, οι οποίες εκτείνονται από τον
Μαρκ Τουέιν μέχρι την Κάρσον Μακ Κάλερς. Η φλέβα αυτή είναι αισθητή σε
ολόκληρο το έργο του. Μπορεί κανείς να διαβάσει τη «Λυσσασμένη γάτα» ως
μια τραγωδία με θέμα τις προσωπικές αυταπάτες, όπου ο ήρωας, ο Μπρικ,
αδυνατεί να αποδεχθεί την ομοφυλοφιλία του, όπως ο πατέρας του αρνείται
να αποδεχθεί τον καρκίνο του. Οπως όμως προκύπτει από τον εναρκτήριο
κωμικό μονόλογο της Μάγκι, της γάτας, το έργο είναι πολύ αστείο.
Αυτο-παρωδία
Ορισμένα από το ύστερα έργα του Ουίλιαμς τείνουν στην αυτο-παρωδία,
όμως τα καλύτερα έργα του θα αντέξουν στο χρόνο για συγκεκριμένους
λόγους: χάρη στην ικανότητά του να γράφει εξαιρετικούς ρόλους για
ηθοποιούς, στην ενστικτώδη αγάπη που τρέφει για τους αποσυνάγωγους και
τους ηττημένους και λόγω της ένθερμης αντίθεσής του σε κάθε είδους
τυραννία, οικιακή ή πολιτική. Οπως έγραψε κάποτε ο ίδιος ο Ουίλιαμς:
«Για να είναι κανείς Καλλιτέχνης πρέπει να είναι Επαναστάτης». Λόγια που
παρερμηνεύονται σταθερά και προκαλούν πάντοτε φόβο. Ηρθε όμως η ώρα να
αναγνωρίσουμε ότι εντός των ορίων της πολυσύνθετης πολιτείας του Τενεσί
έζησε ένας γνήσιος επαναστάτης.
